Sint uit Italie ?

Allegretto di Nuzio, Sint Nikolaas redt drie jonge meisjes van de prostitutie, detail van de drie slapende meisjes, ca 1366-1370
Fresco uit de Domenikaner kerk in Fabriano, Italie.

Sint uit Italie?

Wat voor effect geeft het als je een Coca Cola poster van een rondbuikige Santa Claus geperst in een vuurrood pak, vergelijkt met een wonderdoend icoon van sint Nikolaas afkomstig uit een afgelegen klooster in Rusland. De cultuurschok is groot.

De confrontatie is in scene gezet op de tentoonsteling ‘Sint Nikolaas van Bari. Zijn beeltenis en betekenis in het oosten en het westen', vanaf 7 december in kasteel Svevo, Bari, in Italie. Daar worden de verschillen èn de overeenkomsten van de internationale cultus van de heilige Nikolaas, onze goede Sint, uitgelicht.

Op tientallen kunstwerken zien we voor onze eigen ogen het imago van Nikolaas veranderen. De mythe komt al tijdens zijn leven opgang in de derde eeuw, zo laat de tentoonstelling zien, en wordt met de jaren al maar intenser en vrijer. Van primitieve ivoren beeldjes uit Mira, in Klein Azië naar Hollandse genre schilderijtjes uit de zeventiende eeuw. En alles wat daar tussenin zit: superbijzondere Russiche ikonen, Franse miniaturen, Italiaanse beeldhouwkunst, ja zelfs tot aan de commerciële Amerikaanse versie van de kerstman aan toe.

Sinterklaas is hot

In 1087 worden de resten van Sint Nikolaas vanuit zijn geboorteland in Klein Azie naar het Italiaanse Bari overgebracht. Vanaf dat moment ontstaat er een natuurlijke tweedeling in oosterse, antieke tradities (Byzantium, Griekenland, Rusland) en westerse gewoonten.
Het betekent een mijlpaal in de geschiedenis van de roomse kerk. Ieder land waar de cultus overslaat geeft zijn eigen kleur aan de verering en zo ontstaat er uiteindelijk een fusion van oosterse tradities, getransformeerd door de Italiaanse cultuur en vermengd met lokale, heidense gewoonten.

Icoon van Sint Nikolaas uit het klooster van de heilige Katherina in Sinai, Rusland, 13de eeuw. Het icoon verliet nooit eerder het klooster, t/m 6 mei te zien in kasteel Svevo, Bari, Italie.

Sinterklaas is hot. Naast de uitgebreide tentoonstelling in Italie, is in Amerika een onafhankelijke film in de maak met de titel ‘Saint Nicholas of Myra, the story of Saint Nicholas’ van filmmaker Gerald Hartke. De feiten worden op tafel gelegd. Er wordt antwoord gegeven op vragen als: “wie is sint Nikolaas precies” en “bestaat hij of niet”. De ondertitel belooft veel goeds: “you will believe in him”.
Ook voor Italiaanse schilders is Nikolaas een populair onderwerp. Zij ontwikkelen vanaf de Middeleeuwen een herkenbaar beeld, een iconografie, voor Nikolaas.
Op de kleurrijke altaarstukjes van meesterschilders als Paolo Veneziano, Andrea Orcagna, Lorenzo Monaco en Fra Angelico verandert de sint steeds meer in de roomse bisschop met de lange baard, rode bisschopsmantel en onmiskenbare staf en mijter zoals wij hem kennen.
Daarnaast zijn attributen als drie gouden ballen, drie jongens in een ton en andere varianten verwijzingen naar de belangrijkste verhalen uit zijn leven. Het leven en de wonderen van de sint, die op deze schilderijtjes staan uitgebeeld, geven een verklaring voor een aantal Nederlandse gewoonten, zoals het schoenzetten. Want wie weet nog waar dát vandaan komt?

Fra Angelico, Scènes uit het leven van sint Nikolaas (detail), 1437, t/m 6 mei te zien in kasteel Svevo, Bari, Italie. Het gaat om de kleine schilderijtjes van de predella, het onderstuk van het grote veelluik uit de Domenikaner kerk in Perugia.

Een vroege Renaissance droom

Op het schilderijtje van de schilderende monnik uit Florence Fra Angelico zijn de meest populaire verhalen van Nikolaas in scène gezet. Het is een vroege Renaissance droom, die een kijkje biedt in de straten van Florence aan het begin van de vijftiende eeuw. Modieuze mensen zijn er volgens de laatste mode van het Italiaanse hof gekleed. Sinterklaas is hier wel heel Italiaans geworden.
Fra Angelico gebruikt het doorkijkje in twee huizen en het straatje ertussen om drie opeenvolgende scène’s uit het verhaal neer te zetten volgens de nieuwe inzichten van het perspectief. Van de geboorte van de sint tot aan het wonder van de drie gouden ballen.
Jacobus de Voragine omschrijft dit wonder én andere belangrijke episodes uit het leven van Sinterklaas in zijn beroemde heiligen-encyclopedie De Gouden Legende, in de dertiende eeuw een echte bestseller in heel Europa en een veel gebruikte bron voor kunstenaars.
De Voragine beschrijft het verhaal waarin Nikola pas ’s nachts tot drie keer toe een beurs met goud door het raam van de slapende meisjes gooit. Daarmee kan hun vader het huwelijk van zijn dochters betalen en zodoende redt hij ze van de prostitutie. Wanneer wij onze kinderen hun schoen laten zetten en liedjes laten zingen voor Sinterklaas, grijpen we onbewust terug op deze verhalen.

Bari, Italie, de intocht van Sint Nikolaas, het herdenkingsfeest dat Italianen elk jaar in mei vieren.

Wat echt is blijft echt, bijgeloof is bijgeloof.
Rest ons een laatste mysterie om te ontrafelen. Want, waarom komt de stoomboot waar wij elk jaar zo braaf met onze kinderen op staan te wachten uit Spanje en niet uit Italië of Mira. Het antwoord ligt voor de hand, als we beseffen dat Bari eeuwenlang onder Spaans beheer viel.
In Bari wordt nog steeds elk jaar de riskante onderneming van de kruisvaarders in scène gezet, met bezwete, gespierde mannen die een bijna levensgroot beeld van Nikolaas in een processie van de boot naar zijn nieuwe bestemming brengen in de crypte van de Basiliek in Bari.
Daar wordt het sinds die woelige nacht jaloers bewaard en door miljoenen pelgrims bezocht.

De met vlaggetjes versierde boot wordt onder luid gejuich binnen gehaald. Het is het begin van een feest met vuurwerk, verkleedpartijen en processies. Bij het aanschouwen van dit spektakel, waar jaarlijks zo’n tweehonderdduizend man op af komt, wordt de overeenkomst met ons feest en de betekenis ervan overduidelijk. Alleen gaat het in Italië niet om een kinderfeest, maar om een uiterst serieuze religieuze plechtigheid, die de Italianen op uitbundige wijze vieren. Wat echt is blijft echt, bijgeloof is bijgeloof.

Bari, Castello Svevo (Piazza Federico II di Svevia ): ‘Sint Nikolaas. Zijn beeltenis en betekenis in het oosten en het westen’. - Italiaanse titel: ‘San Nicola. Il corpo e l’immagine tra oriente e occidente’. Samengesteld door Michele Bacci en Fabio Marcelli.

Fra Angelico, Sint Nikolaas, 1437, detail van het veelluik uit de Domenikaner kerk in Perugia. Fra Angelico gebruikt hier het portret van Paus Nikolaas V voor de sint

Richard Brakenburg, Sinterklaasfeest, 1685, t/m 6 mei te zien in kasteel Svevo, Bari, Italie.

SINT IN ITALIE MET EIGEN OGEN
De tentoonstelling ‘Sint Nikolaas. Zijn beeltenis en betekenis in het oosten en het westen’ eindigt op 6 mei, de dag waarop het feest van sint Nikolaas begint in Bari. Het is de herdenkingsdag van het overbrengen van de relieken van Nikolaas van Mira naar Bari Wie nieuwsgierig is naar de Italiaanse versie van het Sinterklaasfeest, en niet bang is voor feestdrukte, doet er goed aan om in dat weekeinde de tentoonstelling te bezoeken. In het gebied ten noorden van Bari, in Le Marche, kun je mooie excursies maken naar vroege Sinterklaasfresco’s uit de veertiende eeuw in de Basiliek van sint Nikolaas in Tolentino, en in de Domenikaner kerk in Fabriano.
Op de website www.nicholasofmyra-movie.com een voorproefje van de Amerikaanse Sinterklaasfilm. Voor de excursies naar Tolentino en Fabriano kun je de volgende website’s raadplegen: www.sannicoladatolentino.it,